چکیده:
در این رساله، پس از فصل اوّل که به کلیات تحقیق مربوط می‌شود؛ در فصل دوم به‌طور گسترده به مفهوم شناسی دو واژه «عقل» و «تربیت» پرداخته شده است. درباره واژه عقل، نخست مفاهیم متفاوت عقل در علوم گوناگون را بررسی، سپس درباره مفهوم عقل، در مباحث تربیتی از نگاه متون دینی به‌ویژه روایت هشام بحث کرده‌ایم؛ در فصل سوم در پاسخ به این پرسش که «عقل ورزی در تعبیر دینی از چه عناصری تشکیل می‌شود»، آمده است که انسان متدین و مسلمان برای عقل ورزی و تربیت عقلانی، به دو عنصر «علم نافع» و «عمل صالح» نیاز دارد. گوهر الهی عقل، با تفسیری که متون دینی اسلامی ارائه می‌دهند، با دو عنصر، مذکور پرورش یافته و این دو عنصر، باعث شکل‌گیری عقل اکتسابی با محتوای دینی اسلامی در انسان می‌شوند. از دو عنصر یاد شده، «علم نافع»، عنصر اصلی و «عمل صالح»، عنصر فرعی است، زیرا عمل از علم متفرع می‌شود. محصول تأثیر مشارکت دو عنصر پیشین در عقل ورزی، مطابقت و عدم تنافی علم و عمل در آدمی و در نتیجه برخورداری انسان، از وحدت شخصیت است؛ در فصل چهارم در پاسخ به این پرسش که «آیا می‌توان مکتسبات عقل در تعبیر دینی را با محتوای تربیت اسلامی یکی دانست یا نه»، آمده است: مکتسبات عقل انسان‌ها، از دین و آیین آن‌ها متأثّر می‌شود، بنابراین مکتسبات عقل انسان مسلمان نیز از معارف اسلامی اکتسابی وی در سه بُعد عقیدتی، عاطفی و عملی تأثیر می‌پذیرد، به‌گونه‌ای که سه علم کلام، اخلاق و فقه اسلامی که متکفّل تربیت اسلامی انسان در ابعاد یاد شده هستند، مظروف و محتوای تربیت اسلامی انسان را تشکیل می‌دهند؛ فصل پنجم در پاسخ به این پرسش که (آیا می‌توان «تزکیه» و «تعلیم حکمت» را دو روش عمده تربیت عقلانی دانست یا نه)، آمده است: از دیدگاه قرآن و سنّت، «تزکیه» و «تعلیم حکمت»، دو روش عمده سفیران ربوبی برای تربیت عقلانی انسانند. دو روش مذکور، ملازم و مکمل یکدیگرند و تربیت صحیح، بدون آن‌ها محقق نمی‌شود. مربی، نخست با روش تزکیه نفس، قلب و عقل متربّی را که ظرف تربیت است، از محتوای نامطلوب همچون عقاید، اخلاق و اعمال منفی پاک‌سازی می‌کند، سپس با روش تعلیم حکمت، حکمت‌های الهی را در ابعاد گوناگون عقیدتی، عاطفی و عملی به‌صورت محتوای مطلوب در ظرف قلب و عقل متربّی جایگزین می‌کند. نگارنده سرانجام در پاسخ به پرسش اصلی پژوهش که جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام موسی کاظم (ع) چیست، به این نتیجه دست یافته که جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام، بسیار رفیع و عمیق است، به‌گونه‌ای که عقل در اکتساب علم، معرفت، عقیده، ایمان، تقوا و مکارم اخلاقی و دستیابی به دین قیّم و پایدار، جایگاه بسیار برجسته و ژرفی دارد.
