حجت الاسلام و المسلمین رمضان محمدی مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، عضوی شورای پژوهشی پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیت(ع) و عضو شواری علمی بخش تاریخ دانشنامه اهلبیت(ع) میباشند. به مناسبت میلاد پیامبر اکرم(ص) خدمت ایشان رسیدیم تا با دانشنامه سیره نبوی آشنا شویم.
س: جناب استاد ضمن تبریک ایام و سپاس از اینکه این وقت را در اختیار ما قرار دادید لطفا گزارشی از روند تدوین دانشنامه سیره نبوی بفرمایید.
بنده هم این مناسبت را تبریک عرض می‌کنم و از دست از سال 1378گروه تاريخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، به صورت رسمی كارهای پژوهشی خودش را با مدیریت استاد جعفریان در حووزه تاريخ اسلام شروع کرد و با زحمات ایشان و دوستان دیگری که بعد از رفتند استاد جعفریان به تهران مدیریت گروه را بعهده گرفتند تا کنون قریب 100 جلد کتاب با عناوین مختلف تالیف و منتشر کرده است.
حوزه تمحض گروه تاریخ از ابتدا هم بیشتر تاریخ اسلام و سیره رسول خدا (ص) بود به همین خاطر به صورت تخصصی در زمينه سيره نبوى وارد شد و طرح‌های مختلفی به گروه می‌آمد که یکی از مهمترین این طرح‌ها دانشنامه سیره نبوی بود. پیشنهاد اولیه این طرح از ناحیه حجة الاسلام و المسلمین اقای هدايت پناه بود. پس از طرح در جلسات متعدد به طرحی جامع در پنج محور تبدیل شد.
در ابتدا به عللی مانند : کمبود نیروی انسانی آشنا با دانشنامه نویسی، کمبود منابع تحقیق، عدم وجود مکان اختصاصی، و همچنین وسواسی که استاد جعفریان در تدوین مداخل دانشنامه داشت، مراحل ابتدایی و تدوین مداخل با کندی پیش می‌رفت.
همانطوری که عرض کردم تعداد اعضای گروه تاریخ شش الی هفت نفر بود و طرح دانشنامه سیره نبوی خیلی عظیم و وسیع دیده شده بود بطور طبیعی با این تعداد این طرح قابل اجرا نبود لذا زندگانی اصحاب رسول خدا (ص) در اولویت قرار گرفت و الان هم بحمدلله بخش صحابه آن در حال اتمام است . اما بخش‌های دیگر که شامل اماكن; قبايل، گروه‌ها و خاندان‌ها; و مفاهيم و ايام و حوادث است می‌ماند که نیازمند پشتیبانی است. امیدواریم به همت بلند مسئولین پژوهشگاه اغاز بشه و یک دائره المعارف و دانشنامه کاملی از صحابه و حوادث مربوط به عصر رسول خدا (ص) ارائه شود.
س: آیا دانشنامه سیره نبوی از ساختار سازمانی و فرآیند مدونی برای تدوین برخوردار بود؟
بله طبعا طرح بزرگی مثل دانشنامه باید هم در حوزه اجرا و هم در حوزه محتوا بر اساس یک ساختار منطقی و گردش کار منظمی پیش می رفت والا جمع وجور کردن آن مشکل میشد. ابتدایی ترین شکل برای ساختار و گردش کار این طور بود که ابتدا روی چند منبع بحث شد که نام صحابه از چه کتاب‌های استخراج شود؟ به این نتجیه رسیدیم که «الاصابه ابن حجر» با همه اشکالاتی که دارد در باره صحابه جامع‌تر از سایر کتب صحابه نگاری است. لذا الاصابه را مبنای نگارش قرار دایم و مدخل‌ها از این کتاب گزینش میشد. یعنی اول نگاهی اجمالی به شرح حال آنان میشد و برای هر نفر ده مورد انتخاب و گزینش میشد. تا حدودی در این گزینش به تصحیف‌های صورت گرفته در نام‌ها و مشترکات هم توجه میشد تا شرح حال یک نفر را تحت نام های مختلف به چند نفر واگذار نکینم، گرچه کار اصلی استخراج مشترکات بعهده محقق بود . بخش ارجاعات و مشترکات در نام صحابه، بخش مشکل کار بود که هم در گزینش مدخل ها هم در نوشتن نیازمند دقت فراوانی بود.
در بخش اجرایی نیز این دانشنامه مانند سایر دانشنامه‌ها سرپرست علمی و سر ویراستار داشت که بر جریان تالیف نظارت می کرد. دارای مدیر اجرایی بود که بین بخش های علمی و اجرایی هماهنگی ایجاد می کرد.
از مهمترین بخش‌های دانشنامه شورای علمی آن بود که سیاست‌های کلان دانشنامه را بعهده داشت و مقالات یکه نوشته میشد با وسواس زیادی در گروه خوانده میشد و گاهی منابع و برداشت‌های که از منابع شده بود کنترل می شد و گاهی منابعی که دیده نشده بود تذکر داده میشد که مثلا فلان منبع دیده نشده است .
ارزیابی مداخل مهمترین مرحله بود که بیشتر توسط اعضای گروه و نویسندگان دیگر مدخل‌ها ارزیابی میشد. به این معنا که هر یک از نویسندگان مداخل نوشته‌های دیگران را ارزیابی می کردند و ارزیابی ها بدقت انجام میشد.
در مجموع می توان گفت که کار دانشنامه در سه حوزه قبل از تدوین، حین تدوین و بعد از تدوین دنبال میشد که در قبل از تدوین گزینش مدخل‌ها بود در حین تدوین ارزیابی‌ها و کنترل منابع و بعد از تدوین ویراستاری و نشر دنبال می شد .
س: از محتوای دانشنامه سیره نبوی، تعداد مداخل و دامنه شمول مداخل بفرمایید.
محتوای دانشنامه مسلماً همانطور که از نام آن پیداست در باره صحابه رسول خدا (ص) هست اما در این شرح حال نویسی مسائلی رعایت شده است که بسیار مهم است و این نشان از روشمند بودن این دانشنامه و توجه به فاکتورهای خاص در نوشتن شرح حال صحابه بوده است که برخی از این فاکتور ها عبارتند از : توجه به توالی تاریخی مباحث و ترتيب زمانى حوادث است. مثلا در نوشتن هر صحابی به مسائلی مثل نام، نسب، كنيه و لقب، تيره و قبيله، زندگى قبل از اسلام به اختصار، اسلام آوردن، دلايل صحابى بودن، ارتباطش و ملاقاتش با رسول خدا(صلى الله عليه وآله)يا شنيدن حديث از ايشان، دوران مكه، هجرت، شركت در بيعت‌ها،شركت در غزوات و سرايا، سال و نحوه درگذشت، همسر و فرزندان، توجه شده است. نقش صحابه در حوادث مهم سیاسی، اقتصادی، مناصبی اگر داشتند حتما توجه شده است. از خصوصیات اخلاقی ، روابط خویشاوندی یا ویژگی‌های علمی و اخلاقی خاصی اگر داشتند حتما آورده شده است . اگر آرامگاهی داشتند آورده شده اگر در بین نسل آنها آدمهای مهمی بوده توجه شده است اگر تعداد روایات قابل توجهی داشتند مورد توجه قرار گرفته شد.
مبنای گزینش صحابه کتاب الاصابه ابن حجر است که تقریبا اگر درست یادم مانده باشد نزدیک 12 هزار صحابه داریم که بخش قابل توجهی هم مشترکات و ارجاعات بود مثلا شخصی دو اسم داشته و کنیه هم داشته و با این که یک نفر بوده ولی در سه جا به اسم سه نفر ذکر شده است حتی بنده خودم به موارد در الاصابه برخورد کرده ام که 17 (هفده) نام متعلق به یک نفر بوده و با زحمات وقرائن فراوانی باید تشخیص داده میشد که این هفده اسم متعلق به یک نفر است شاید سخت ترین بخش دانشنامه هم هیمن مشترکات بوده است که تشخیص انها کار مشکلی بوده و فرصت زیادی به خود اختصاص داده است. به نظر این حقیر شاید چهار هزار نفر مشترکات باشد.
س: دانشنامه سیره نبوی در جامعه علمی جهان اسلام و تشیع چه جایگاهی دارد؟
اولا ما در جهان تشیع در باره صحابه رسول خدا (ص) متن جامعی نداریم و این دانشنامه نخستین دانشنامه جامعی است که در باره صحابه توسط شیعیان نوشته شده است. ثانیا در تدوین این دانشنامه متون مهم اهل سنت دیده شده و بیشتر مطالب این دانشنامه با تکیه بر منابع کهن اهل سنت است و با تکیه بر منابع اهل سنت معلوم میشود که آن عدالت صحابه به این معنا که همه صحابه عادل باشند نداریم و در بین صحابه هم علاوه بر این که انسان‌های بسیار والا مقام بوده‌اند ، افراد منافق و احیاناً فاسدی هم وجود داشته است. لذا این نگاه کلی عصمت گونه در باره صحابه قابل اثبات نیست بلکه نمونه های عینی زیادی داریم که گاهی برخی از همین صحابه با رسول خدا (ص) مخالفت و دشمنی می‌کردند. البته سعی بر این بوده که دوستان در نوشتن مقالات از انصاف خارج نشوند و نگاه مذهبی نداشته باشند، دچار پیش داوری نشوند، و آنچه در منابع آمده گزارش کنند که همین طور هم شده است و ما ادعا داریم که نوشته‌های این دانشنامه بی طرفانه است. من برای این که قضاوت برادران اهل سنت را هم ببینم مجلداتی از این دانشنامه را به برخی از علمای اهل سنت هدیه دادم و باز خورد بدی نگرفتم کسی نگفت مثلا خدای ناکرده توهینی شده یا اینکه از بی طرفی خارج شدیم . به قول شیخ انصاری نحن ابناء الدلیل، مطالب این دانشنامه متکی به منابع است و ما هیچ مطلب بدون دلیلی و منبعی در آن نیاروده ایم .
دیگر ویژگی دانشنامه سیره نبوی این است که اطلاعات ریز و دقیقی از زندگانی و حوادث عصر نبوی در این دانشنامه آمده است که کمتر در کتب دیگر به این صورت جامع دیده میشود. البته زندگانی صحابه هم به نحوی مربوط به سیره رسول خدا (ص) است و حوادث مربوط به صحابه به نحوی به سیره نبوی هم مربوط میشود .
باز تاکید می کنم که در نگارش مقالات این دانشنامه، اتقان مطالب، صحت مطالب و قوّت مستندات و بهره گيرى از منابع و مآخذ معتبر و متنوع، اهميت بسيار داشته و تا حد امكان از نقل قول مستقيم پرهیز شده است و به هر یک از مقالات نگاه مستقلی شده است یعنی اطلاعات مربوط به هر مقاله کامل است
س: پیش بینی میشود که کار دانشنامه سیره نبوی چه زمانی و در چند جلد به اتمام برسد؟
تدوین دانشنامه مراحل پایانی خود را می‌گذراند اما تمام نشده است علت آن هم هزینه سنگینی است که تدوین دانشنامه دارد و تأمین هزینه آن کمی مشکل شده است طبعاً در دانشنامه تعداد زیادی باید قلم بزنند کار یک نفر دو نفر نیست به همین خاطر هم هزینه زیادی دارد و هم باید پشتیبانی به موقع باشد که با توجه به وضعیت فعلی این پشتیبانی هم کمی به موقع صورت نمی‌گیرد. با این وجود تقریبا هشت جلد آن تمام شده است سه جلد چاپ شده و تقریبا 5 جلد آن هم آماده است و تنها ویراستاری برخی مجلدات مانده است پیش بینی ما این است که اگر بخش صحابیان را در دو جلد چاپ کنیم مجموعاً 9 یا 10 جلد بشود.
س: با توجه به تجربه‌ای که در تدوین دانشنامه نبوی داشته‌اید چه ضرورت ها و پیشنهادهای پژوهشی را در این عرصه دارید؟
اطلاعات ریز دقیق و فراوانی در این دانشنامه در باره سیره رسول خدا (ص) و حوادث عصر آن حضرت وجود دارد که به صورت داده های اولیه در این دانشنامه آمده است و به نظر من این داده ها قابلیت تبدیل به آثار دیگری هست که ما هنوز فرصت پرداختن به این بخش را پیاده نکرده ایم. مباحث اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و تمدنی زیادی به عنوان داده‌های خام در این دانشنامه وجود دارد که لازم است این دانشنامه بازخوانی و این اطلاعات از آنها استخراج شود.
