چکیده:
خاتمه یافتن غیبت امام مهدی (ع) و ظهور ایشان یکی از مهم‌ترین مباحثی است که اندیشه شیعه اثنی عشری را به خود مشغول داشته است. برخی اندیشمندان معتقدند مسئله برطرف شدن غیبت و ظهور صرفاً وابسته به خواست و اراده الهی است؛ ولی برخی دیگر در این زمینه برای مردم، نقش تعیین کننده‌ای قائلند. این دو دیدگاه، دو رویکرد متضاد را به مقوله «انتظار ظهور امام مهدی (ع)» رقم می‌زند. دیدگاه موافق با نقش تعیین کننده مردم، به انتظار به‌مثابه حرکت و قیامی حق‌طلبانه می‌نگرد؛ ولی در دیدگاه مخالف، انتظار به معنای دست روی دست گذاشتن و رکود است. این پژوهش به جهت یافتن پاسخی درباره‌ی «نقش مردم در فراهم آوردن زمینه غیبت و همچنین زمینه‌سازی برای ظهور»، ابتدا به بررسی روایی در مورد علل و عوامل زمینه‌ساز غیبت پرداخته و سپس دیدگاه علمای متقدم و معاصر را در این زمینه بررسی می‌نماید. در واقع هر علل و عواملی که به‌نوعی زمینه غیبت امام مهدی (ع) را فراهم کرده باشد، در به تعویق افتادن ظهور مؤثر است، دیدگاه‌های مختلفی که علما و دانشمندان شیعه از دیرباز درباره علت و فلسفه غیبت داشته‌اند، هریک، ابعادی از مسئله که در روایات به آن تصریح شده را بررسی می‌کند، بخش مهمی از دیدگاه‌های مزبور تبیین می‌کند که مردم، درک و معرفت شایسته‌ای درباره جایگاه معصوم (ع) نداشتند، بنابراین حق الهی ایشان در رهبری جامعه اسلامی نادیده گرفته شد؛ و حکومت اسلامی عرصه حضور جباران و سیاست‌مدارانی شد که در پی حفظ اسلام و پیاده کردن ارزش‌های اسلامی نبودند. مجموعه این اتفاقات، ارزش‌های واقعی اسلام را در جامعه به دست فراموشی سپرد و مردم قابلیت از خود گذشتگی برای آرمان‌های الهی را از دست دادند. در واقع تا زمانی که ویژگی‌های «روح جمعی» حاکم بر جامعه انسانی، از آن خصائص که بر جامعه عصر حضور معصومان (ع) حاکم بود، فاصله جدی نگیرد و قابلیت همراهی با امام معصوم (ع) و آرمان‌هایش را نیابد، نمی‌توان انتظار برطرف شدن غیبت و فرارسیدن ظهور داشت. با بررسی در کتب و آثار علمای متقدم و معاصر شیعه، همچنین در مجموع به این نتیجه می‌رسیم که مردم زمینه غیبت را فراهم کرده‌اند. و زمینه‌سازی برای ظهور مستلزم آمادگی جامعه انسانی و فراهم آمدن نیروهای کارآمد برای انقلاب الهی حضرت مهدی (ع) است. به‌علاوه با مطالعه آثار صاحب‌نظرانی که در حوزه فلسفه تاریخ، بر مبنای قرآن و روایات، نظریه‌پردازی کرده‌اند، درمی‌یابیم که حرکت تاریخ تابعی از سنن و قوانین الهی است که خداوند متعال برای اداره امور عالم در نظر گرفته است، بر طبق سنن و قوانین الهی نیز، اراده‌های مردم، نقش مهمی در تعیین سرنوشت فردی و اجتماعی ایشان دارد، بنابراین، نمی‌توان انتظار داشت که جهان به‌خودی‌خود و یا صرفاً به اذن و اراده الهی و بدون مقدمه‌چینی حرکت‌های مردمی پر از عدل و داد شود. بر این اساس ظهور آخرین حلقه از حلقات مبارزه اهل حق بر علیه باطل است که در اصل وقوع خویش وابسته به حلقات پیشین است؛ و حلقات پیشین ساخته دست زمینه‌سازان و منتظران ظهور خواهد بود. انقلاب اسلامی ایران نیز به رهبری امام خمینی (ره) طبق همین تئوری و در راستای زمینه‌سازی برای ظهور شکل گرفت.
کلیدواژه‌ها:غیبت، ظهور، امام مهدی (ع)، امام عصر (ع)، علت و فلسفه غیبت، انتظار، جبر تاریخ، روح جمعی، انقلاب اسلامی ایران.
