w w w . a h l e b a i t p e d i a .com
دانشنامه اهل بیت
حدیث
نویسنده مقاله: محمدمهدی رکنی یزدی
منتشر شده در: مشکو‌ة
رتبه مقاله: علمی- ترویجی
سال،شماره: سال بیست و یکم، پاييز و زمستان 1381، شماره 76 و 77 (11 صفحه - از 4 تا 14)

چکیده:

كاروانِ زمان شتابان درگذر است. حوادث سوار بر اين كاروان از پرده نهان به ظهور مى‏رسند و در غبارِ زمان محو مى‏شوند، و بسيار اندكند حوادثى كه اثرى ماندگار داشته باشند. ويژگى اين گونه حوادث چيست؟ در تأملى كوتاه مى‏يابيم كه خصوصيت رويدادهاى پايدار در اين است كه در راه حق و براى حق، و دور از منافع شخصى يا گروهى است. از اين ميان، حوادث تاريخى كه انبيا و اوليا محرّك يا پيشاهنگ آن بوده‏اند جاودانه شده به جاودانگى حق و حقيقت پيوسته‏اند كه: كلُّ شيءٍ هالكٌ إلاّ وَجهَه (1) .

آرى آنچه وِجهه الهى دارد و محض رضاى حق تعالى و حفظ دين اوست ماندگار است و جاويدان، و اين گونه است قيام و اقدام حسين بن على عليه‏السلام بر ضد حكومت يزيد فاسق براى حفظ اسلامِ راستين و احكام دين كه دستخوش انحراف اساسى شده بود.

از وظايف اصلى امام كه حجت حق تعالى و خليفه معصوم و منصوص رسول اللّه‏ است نگهبانى از كيان اسلام است، و هر يك از ائمه ما به اقتضاى زمان اين وظيفه را به صورتى انجام داده‏اند (2) . هر چند همه در راه اعلاى كلمه حق به نوعى به شهادت نائل شدند، ولى از ميان آنان به واسطه كيفيت بسيار غم‏انگيز شهادت حسين بن على عليه‏السلام لقب سيدالشهداء به ايشان اختصاص يافت.

اين شهادت كه ابعاد گوناگونش برتر از توصيف است تأثيرى گسترده و عميق بر تاريخ اسلام داشت، و نه تنها انگيزه قيامهايى چون توّابين و مختار ثقفى گرديد (3) ، بلكه در طول تاريخ انگيزه سرودن مراثى و تشكيل مجالس سوگوارى و روضه‏خوانى و حركتهاى جمعى بر ضد ظلم و بى‏عدالتى و فقر شده كه هر يك به نوعى بازآفرينى خاطره آن حادثه غم‏انگيز يا اثر پذيرفته از آن است. تأثير اين رويداد تنها در اين حد نيست، بلكه مطالعه سخنرانيهايى كه حضرتش از زمان خروج از مدينه تا عاشوراى سال 61 در كربلا ايراد فرموده، همه آموزنده و سازنده است: آموزنده ابعاد اجتماعى و حكومتى اسلام و كفرستيزى آن؛ و موجد روحيه شجاعت و عزّت، حرّيت و عدالت و ديگر فضايل اخلاقى.

اينك نويسنده بر آن است در سالى كه «عزّت و افتخار حسينى» (4) نامگذارى شده، با نقل بخشهايى از سخنان امام حسين عليه‏السلام از مدينه تا كربلا و توضيحى كوتاه، روحيه دليرى و عزّت، شجاعت توأم با رأفت حضرت را نشان دهد، باشد كه معرفت و محبت ما را نسبت به آن امام همام افزونتر گرداند:

1ـ پس از فوت معاويه در رجب سال 60، يزيد بر خلاف موازين اسلامى ـ كه حد اقلّ آن مشورت با اهل حل و عقد بود ـ از سوى پدر تكيه بر اريكه خلافت زد، و ضمن نامه‏هايى از حكام شهرهاى مهم درخواست بيعت كرد. در همين راستا نامه‏اى به وليد بن عُتبه حاكم مدينه نوشت، و بيعت فورى حسين بن على عليه‏السلام را خواستار شد. وليد به وسيله مروان بن حَكم ـ حاكم سابق معاويه ـ موضوع را به اطلاع حضرت رساند. پس از رويدادهايى كه به رعايت اختصار از نقلش درمى‏گذريم (5) ، پاسخ امام به وليدِ عُتبه چنين بود:

ايّها الأمير! إنّا اهلُ بَيتِ النُبُوّة و مَعدِنُ الرِّسالَةِ و مُختَلفُ الملائكة و مَهبطُ الرحمة بِنا فتَحَ اللّه‏ُ و بِنايَختِم. و يَزيدُ رَجلٌ شارِبُ الخَمرِ و قاتِلُ النَّفسِ المُحتَرمَةِ، مُعلِنٌ بِالفِسقِ؛ و مِثلى لا يُبايِعُ مِثلَه، ولـكنْ نُصبِحُ و تُصبِحونَ وَ نَنْظُرُ و تَنظُرون أيُّنا أحقُّ بِالخِلافَةِ وَ البَيعَة(6):

اى امير! ما خاندان نبوّت و معدن رسالت الهى، و محل آمد و شدِ فرشتگان و جاى نزول رحمت خدا هستيم. خداوند به وسيله ما [درِ رحمت و هدايتش را] گشوده و هم به وسيله ما به پايان خواهد بُرد. امّا يزيد [كه بيعتش را مى‏طلبى] مردى شرابخوار و آدم‏كش است كه فسق و فجورش آشكار شده، پس چو منى هيچ‏گاه با چون اويى بيعت نخواهد كرد. ولى ما و شما در انتظار آينده به‏سر مى‏بريم و تأمل مى‏كنيم تا دريابيم كدام يك از ما به خلافت و بيعت گرفتن سزاوارتريم.

جواب تند و درشت امام كه با ذكر فضايل خود و رذايل دشمن همراه است نمايانگر ارجمندى و دليرى حضرت است، و مناسبت‏ترين پاسخ آن درخواست جسورانه.

2ـ مروان بن حَكم كارگزار ديرين معاويه و دشمن خاندان نبوّت ظاهرا به عنوان دل‏سوزى پيشنهاد مى‏كند امام حسين عليه‏السلام با يزيد بيعت كند. اين پيشنهاد بعد از درخواست وليد بن عُتبه حاكم مدينه است كه به دستور يزيد فرمان بيعت گرفتن از حضرت را صادر كرده بود و ذكرش گذشت. امام بعد از شنيدن پيشنهاد مروان مى‏فرمايد: إنّا للّه‏ِ و إنا اليه راجِعون، و علَى الإسلام اَلسّلام اذا بُلِيَت براعٍ مِثلِ يزيد. و لقَد سمعتُ جدّى رسولَ اللّه‏ِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يقول: الخلافةُ مُحرَّمةٌ على آل ابى سفيانَ. فإذا رأيتُم مُعاويةَ على مِنبَرى فابْقَروا بَطنَه، و قد رآهُ أهلُ المَدينَةِ علَى المِنبر فَلَم يَبقَروا فابتَلاهُم اللّه‏ُ بيَزيدَ الفاسق (7) :

از شنيدن پيشنهاد، امام حسين عليه‏السلام نخست كلمه اِستِرجاع(8) را بر زبان جارى مى‏كند، كه در هنگام رسيدن مصيبت و بلايى بايد گفت، و كلمه «سلام» هم سلام توديع و خداحافظى است نه سلام تحيت(9). بنابراين معنىِ سخن حضرت اين است كه:

امت اسلام گرفتار و مصيبت زده است، و فاتحه اسلام خوانده شده كه به فرمانروايى مانند يزيد مبتلا شده است. من از جدم پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شنيدم كه مى‏گفت: خلافت و جانشينى من بر خاندان ابوسفيان حرام است. اگر معاويه را بر منبرم ديديد شكمش را بدريد. مردم مدينه او را بر منبر ديدند و نكشتند تا اين كه خداوند آنان را به يزيد فاسق مبتلا كرد.

در نظر آوردن اوضاع سياسى آن زمان پس از مرگ معاويه و تأكيد يزيد بر جلب موافقت بزرگان امت و كُشتن امتناع كنندگان از بيعت، و پاسخ درشت و صريح حسين بن على عليه‏السلام ؛ بزرگ منشى، شجاعت، ايمان و عظمت روحى حضرت را به طور شفّافى نمايان مى‏سازد.

3ـ هنگامى كه تصميم قطعى حضرت حسين بن على عليه‏السلام بر حركت از مدينه به اطلاع خويشان و دوستدارانش رسيد، محمّد حنفيه و كسان ديگر از ارادتمندان امام هر يك به عبارتهاى گوناگون حضرت را از اين سفر و همراه بردن خانواده‏شان باز مى‏داشتند، ولى هر بار پاسخى قاطع بر عزم جزم امام براى بيعت نكردن و مخالفت آشكار با حكومت يزيد مى‏شنيدند. از اين ميان ما پاسخ حضرت را به محمّد حنفيه نقل مى‏كنيم:

محمّد حنفيه كه از فرزندان اميرالمؤمنين عليه‏السلام است بنا به نقل طبرى مى‏گويد:

«برادر! تو محبوب‏ترين و عزيزترين مردم هستى و من آنچه خير و صلاح تشخيص مى‏دهم موظفم كه براى تو بگويم...».

امام در جواب فرمود:

«مثلاً به عقيده تو به كدام ناحيه بروم؟.»

محمّد حنفيه گفت: فكر مى‏كنم وارد شهر مكه شوى و اگر در آن شهر اطمينان نبود از راه بيابان از اين شهر به آن شهر حركت كنى تا وضع مردم و آينده آنها را در نظر بگيرى...»

امام حسين عليه‏السلام در پاسخ فرمود:

يا أخى! لَو لَم يَكُن فى الدُّنيا مَلَجأٌ و لا مَأوى لَما بايعتُ يزيدَ بنَ مُعاويةَ... (10) يعنى اى برادر! اگر در همه جهان پناهگاه و جايى نباشد باز هم با يزيد بن معاويه بيعت نخواهم كرد.

بيعت رأى موافق به حاكم و تأييد و تصويب حكومت اوست. با در نظر آوردن شخصيت اجتماعى، دينى و رهبرى حسين بن على عليه‏السلام روشن است كه بيعت حضرت تا چه اندازه اهميت سياسى ـ اجتماعى داشته است، آن‏گاه علت امتناع امام و پايدارى‏اش در اين كار آشكار مى‏شود.

4ـ از ديگر مواردى كه هدف اصلاحى و روح سلحشورى و استقامت حضرت را مى‏بينيم در وصيت‏نامه‏اى است كه هنگام حركت از مدينه ـ شهر مسكونى‏اش ـ به سوى مكه نوشته و مُهر كرده به برادرش محمّد حنفيه مى‏دهد. در اين نامه نخست به وحدانيت آفريدگار و نبوت حضرت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حقانيت بهشت و دوزخ و رستاخيز شهادت مى‏دهد تا شاميان فريب خورده را از بر حق بودن خود آگاه كند، و سپس مى‏فرمايد: و إنى لَم أخرُج أشرا و لا بَطَرا و لا مُفسِدا و لا ظالِما، و إنَّما خَرجتُ لِطَلبِ الإصلاحِ فى أُمَّةِ جَدّى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، أُريدُ أنْ آمُرَ بِالمَعروفِ وَ أنهى عنِ المُنكَرِ وَ أسيرَ بسيرَةِ جَدّى و أبى على بن ابى‏طالب. فَمَن قَبِلَنى بقبولِ الحَقِّ فَاللّه‏ُ أولى بِالحقّ، و مَن رَدَّ علَىَّ هذا أصبِرُ حتّى يَقضِىَ اللّه‏ُ بينى و بَينَ القَومِ و هو خيرُ الحاكِمين. و هذِهِ وصيّتى إليكَ يا أخى، و ما تَوفيقى إلاّ بِاللّه‏ِ عَلَيه تَوَكَّلتُ وَ إلَيهِ اُنيبُ (11) :

من از سرِ طغيان و تكبر يا فساد و ستمگرى [از مدينه] خارج نمى‏شوم، بلكه فقط براى اصلاح‏طلبى در امت جدّم بيرون مى‏روم، و هدف من امر به معروف و نهى از منكر است و ادامه سيره جدّم و پدرم على بن ابى‏طالب عليه‏السلام . هر كس اين حق را از من بپذيرد پس خدا اولى به حق است، و هر كس هدف مرا رد كند من شكيبايى و پايدارى مى‏كنم تا خدا بين من و اين قوم حكم كند كه او بهترين حاكمان و داوران است. اى برادر! اين وصيت و سفارش من به تو است، و توفيق من [در اجراى آن هدف اصلاحى [جز از خدا نيست، به او توكل مى‏كنم و به سوى او باز مى‏گردم.

با اهميتى كه اصولاً وصيت نامه‏ها دارد و دربردارنده مهم‏ترين سفارشها و توصيه‏ها مى‏باشد، ملاحظه مى‏كنيم حضرت ابا عبداللّه‏ عليه‏السلام پس از ذكر عقايد حقه اسلامى خود براى خنثى كردن تبليغات دروغين دشمنان كه خود را خليفه مسلمين و امام را خروج‏كننده عليه حكومت اسلامى! معرفى مى‏كردند تنها هدف خود را از اين قيام و اقدام، اصلاح‏طلبى در امّت اسلام و بر گرداندن حكومت به صالحان با امر به معروف و نهى از منكر بيان مى‏فرمايد، هر چند به شهادتش بينجامد.

5ـ حضرت در پايانِ نامه‏اى كه پاسخ به دعوت كوفيان است امام راستين را اين گونه معرفى مى‏كند: فلَعَمرى (12) ما الإمامُ إلاّ العامِلُ بالكتابِ و الآخذُ بالقِسطِ و الدّاينُ بِالحقِّ و الحابِسُ نفسَه على ذاتِ اللّه‏ِ والسّلام (13) :

سوگند به جانم و آيينم؛ كه امام جز كسى كه به كتاب خدا عمل كند، و عدل و داد را پى گيرد و به حقّ بگرود، و خويشتن را وقف ذات الهى كند نيست، والسّلام.

امام حسين(ع) بدين گونه ضمن معرفى پيشواى صالح براى رهبرى امّت، برنامه عملى خود را ـ در صورتى كه پذيراى او باشند ـ به كوفيان ارائه داد كه: عمل به كتاب خدا و رعايت عدل و قسط در دادن حقوق مسلمانان و گرويدن به حق و عدول نكردن از تكاليف الهى است.

6ـ يزيد پليد كه امتناع امام حسين عليه‏السلام را از بيعت و تأييد حكومتش دريافته بود، به ناجوانمردانه‏ترين عمل يعنى قتلِ غافلگيرانه حضرت آن هم در حرم قدس الهى دست زد، و براى اجراى اين برنامه عَمرو بن سعيد بن عاص را به عنوان امير حاجّ روانه مكه كرد تا در هر جا كه پيش آيد امام را تِرور كند. حجت خدا از اين تصميم آگاه شد و براى حفظ حُرمت مكه حج خود را به عمره مُفرده بدل كرد، و بدون شركت در مراسم حج در هشتم ذى حجه به سوى عراق حركت نمود. پيش از حركت براى خاندان بنى هاشم و گروهى از شيعيانش سخنرانيى كرد، كه جملاتى از آن را نقل مى‏كنيم تا دلاورى و اشتياق امام به شهادت در راه اِعلاى كلمه حق روشن‏تر گردد، در حالى كه بليغ‏ترين و زيباترين تعبيرات را به كار برده:

خُطَّ الموتُ على وُلِدآ دمَ مَخطَّ القِلادَةِ على جيدِ الفَتاةِ، و ما أولَهَنى إلى أسلافى اشتياقَ يعقوبَ الى يوسف، و خُيّر لى مَصرَعٌ أنَا لاقيه... لا مَحيصَ عن يومٍ خُطَّ بالقَلَم، رِضَا اللّه‏ رِضانا اهلَ البيت، نَصبِرُ على بَلائِه و يُوَفّينا اُجورَ الصّابِرين... اَلا و مَن كانَ فينا باذِلاً مُهجَتَه مُوَطِّنا على لِقاءِ اللّه‏ نَفسَه فَليَرحَل مَعَنا فَإنّى راحِلٌ مُصْبِحا اِن شاءَ اللّه‏ (14) :

مرگ بر گردن آدميزاد افتاده مانند گردن‏بند بر سينه دوشيزگان. ديدار گذشتگانم چه بسيار مرا واله و شيفته كرده، مثل شيفتگى يعقوب به ديدار يوسف. برايم قتلگاهى معين شده كه [به زودى [آن را خواهم ديد... از روزى كه قلم تقدير مرگ را نوشته راه گريز و چاره‏اى نيست. خشنودى خدا خشنودى و رضايت ما خاندان پيامبر است. بر آزمون الهى شكيبايى مى‏ورزيم كه پاداش شكيبايان را به طور كامل به ما عطا خواهد كرد...

هان! هر كس حاضر است خونش را در راه ما بذل كند، و خودش را براى لقاءاللّه‏ آماده كند، بايد كه با ما كوچ كند كه من [فردا] صبح حركت خواهم كرد، اگر خدا بخواهد.

نكته چه بسا به ذهن رسد با وجود اطمينان امام به كشته شدن چرا به اين سفر اقدام كرد؟ در حالى كه ديگران ـ و از جمله محمّد حنفيه ـ حضرت را نهى مى‏كردند.

پاسخ كوتاه اين است كه:

اولاً تاريخِ واقعه كربلا نشان مى‏دهد حوادث به صورتى بود كه امام چاره‏اى جز اين سفر اجبارى نداشت، هر چند با رها كردن حجّش باشد.

ثانيا اقدام وى جهاد بود، و جهاد يكى از فرايض مهم اسلام است كه با وجود شرايط واجب است مانند نماز. و بر همين پايه است غزوات پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و جنگهاى حضرت اميرالمؤمنين على عليه‏السلام ، و جهاد امام حسن عليه‏السلام هر چند كه با خيانت سپاهيانش به صلح انجاميد.

ثالثا امام علت مُبقِيه و سبب نگهدارنده دين و بازدارنده از تحريف و تغيير اساس اسلام است. بر اين مبنا بود كه ابا عبداللّه‏ الحسين عليه‏السلام با يزيد فاسق جفاكار نمى‏خواست و نمى‏بايست بيعت كند، گر چه اين امتناع به شهادت خود و بستگانش منتهى شود. از اين جهت است كه معتقديم آن امام خود و ياورانش را فداى اسلام راستين كرد تا اسلام اموى ـ يعنى سلطنت طاغوتى ـ نضج نگيرد و در تاريخ، اسلام واقعى ـ كه قرآن، كتاب و حضرت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيامبر آن است ـ معرفى نشود.

رابعا مُردن در نظر اولياءاللّه‏ غير از آن است كه ما خاك‏نشينانِ اهل دنيا مى‏پنداريم. چنان كه سيدالشهداء عليه‏السلام در آخرين سخن هنگام شروع نبرد و تيراندازىِ دشمن به يارانش فرمود: بپاخيزيد اى بزرگ‏منشان و به سوى مرگى كه از آن گزير و گريزى نيست روى آوريد، كه اين تيرها فرستاده‏هاى اين قوم به سوى شماست. سوگند به خدا! بين شما با بهشت و دوزخ جز پلِ مرگ [فاصله‏اى [نيست، كه شما را به بهشتِتان و آنان را به جهنمشان مى‏رساند (15) .

7ـ خطبه‏اى كه امام حسين عليه‏السلام در «بيضه» ـ كه يكى از منازل(16) بين راه مكه و عراق است ـ قرائت فرمود شاهدى بر هدف متعالى حضرت در مبارزه با هر حاكم جائر و ستمكار است و نشانى از عزتمندى و دليرى آن پيشوا، و اينك جملات آغازين آن:

ايّها الناس إنّ رسولَ اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله قال: مَن رآى سُلطانا جائرا مُستَحِلاًّ لِحَرمِ اللّه‏ِ ناكِثا عَهدَه مُخالِفا لِسُنَّةِ رسُولِ اللّه‏ِ يَعمَلُ فى عبادِاللّه‏ِ بالأِثمِ و العُدوانِ فَلَم يُغَيِّر علَيه بِفعلٍ و لا قولٍ كانَ حقّا علَى اللّه‏ أنْ يُدخِلَه مَدخَلَه... (17)

اى مردم! همانا پيام‏آور خدا ـ كه بر او درود باد ـ گفت: هر كس سلطانِ ستمگرى را ببيند كه حرام خدا را حلال مى‏شمرد و پيمان الهى را مى‏شكند و با سنت رسول خدا مخالفت مى‏كند، و در ميان بندگان خدا به گناه و ستم عمل مى‏كند، ولى او با رفتار يا گفتارش براى تغيير چنين سلطانى اقدام نكند، بر خدا حق است كه چنين فردى [بى‏تفاوت در برابر فساد حاكم] را در جاى همان طاغوت [يعنى دوزخ] داخل كند(18).

8ـ امام حسين عليه‏السلام در دوم محرم سال 61 به كربلا وارد شد. پس از ورود سخنرانيى براى خويشاوندان و ياورانش كرد، و در آن نخست چهره زشت دنيا را به زيبايى تمام ترسيم نمود، و افزود: در چنين اوضاعى كه به حق عمل نمى‏شود و از باطل جلوگيرى نمى‏كنند بايد به لقاءاللّه‏ رغبت كرد... و اينك متن و ترجمه خطبه:

... امّا بعد، فقد نزَلَ بِنا مِنَ الأمرِ ما قَد تَرَوْنَ. و إنَّ الدّنيا قد تَغَيّرت و تَنكَّرت، و أدبَرَ معروفُها و لَم يَبقِ مِنها إلاّ صُبابَةٌ كصُبابةِ الإناء، و خَسيسُ عَيشٍ كَالمَرعىَ الوَبيل (19) . ألا تَروْنَ إلىَ الحقّ لا يُعمَل به، و إلىَ الباطلِ لا يُتَناهى عنه، ليَرغبَ المؤمنُ فى لقاءِاللّه‏. فَإنّى لا اَرَى المَوتَ إلاّ سَعادة و الحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلاّ بَرَما. النّاسُ عَبيدُ الدّنيا و الدّينُ لَعقٌ على ألسِنَتِهِم، يَحُوطونَه ما دَرَّتْ مَعايِشُهم. فإذا مُحِّصوا بالبلاء قلَّ الدَّيّانون (20) :

... اما بعد [از حمد و صلوات]، از كار [بيعت يا كشتنم] آنچه مى‏بينيد پيش آمد. واقعا دنيا ديگرگون شده و چهره زشتى يافته. نيكى‏اش روى برگردانده و رفته، و از آن همه خوبى جز اندكى ـ همانند نمِ ته مانده ظرف آب ـ يا زندگى ذلت‏بار باقى نمانده؛ چون زندگانى ستور در چراگاهِ كم علف و ناگوار.

آيا به حق نمى‏نگريد كه به آن عمل نمى‏شود، و به باطل نگاه نمى‏كنيد كه از آن جلوگيرى نمى‏شود؟ در چنين وضعى مؤمن بايد به ديدار خداوند [كه با شهادت حاصل مى‏شود [رغبت داشته باشد. بنابر اين من مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و دل تنگى نمى‏بينم.

مردم بنده دنيايند و دين بر سر زبانهاشان هست [لقلقه زبانى است نه از ته دل]. آن را نگه مى‏دارند و ديندار هستند تا براى زندگيشان سود داشته باشد، اما وقتى كه [با پيشامدهاى دشوار [در بوته آزمايش قرار گرفتند دينداران كم مى‏شوند.

اين خطبه همانند بسيارى از سخنرانيهاى امام حسين عليه‏السلام در اوج بلاغت است. تشبيهات آن زنده، گويا و زيباست، همراه با مبالغه‏اى مناسبِ حال كه واقعيتها را ارائه مى‏دهد و به وضوح وضع دنيا و مردم آن را مجسم مى‏كند. بجاست يادآور شويم همين قدرت بيان و هنرمندى در ارائه معانى، خود يكى از علل حفظ و نقل و بر جا ماندن خطبه‏ها يا اشعار زيباست.

9ـ از بزرگوارى و كرامت حضرت ابا عبداللّه‏ الحسين عليه‏السلام در حادثه غم‏انگيز كربلا، اين است كه در طول سفر، مكرّر به اشاره و تصريح همراهانش را در بازگشت به وطن خود آزاد گذاشت، حتى در شب عاشورا فرمود: و هذا الليل قد غَشِيَكم فاتَّخِذوهُ جَمَلا... تاريكى شب شما را فرا گرفته آن را مركبى براى خود بگيريد و به شهرهايتان برويد، كه اين قوم مرا مى‏طلبند، اجازه رفتن به شما دادم. اما كسى نرفت. اين آخرين امتحان اصحابِ كرام امام بود. پس از اين موفقيت حضرت در پاسخ خواهرش زينب فرمود:

واللّه‏ِ لقَد بَلَوتُهُم فَما وَجَدتُ فيهِم إلاّءَشْوَشَ الأقْعَس، يَستَأنِسونَ بالمَنِيَّة دونى استيناسَ الطِّفلِ الى مَحالبِ أُمِّه (21) .

به خدا سوگند همانا آنها را آزمودم، در بين آنها جز افراد جنگجوى دلاور و استوار و پابرجا نيافتم، كه همه به شهادت در جلو من انس دارند همچنان كه كودك شيرخوار به پستان مادرش مأنوس است.

صميمانه بايد خطاب به آنان گفت: بأبى انتم و اُمّى. طِبتُم و طابَتِ الأرضُ الّتى فيها دُفِنتُم و فُزتُم فَوزا عظيما.

10ـ از برنامه‏هاى هدايتى حضرت امام حسين عليه‏السلام در حادثه كربلا ـ و بخصوص در روز عاشورا ـ نصيحت دشمن بود كه در هر فرصت مناسب انجام مى‏داد، تا هم رأفت و رحمتش را كه نشانى از رحمت الهى است به آنان نشان دهد، و هم بر آنان اتمام حجّت كند، و هم تبليغات سوئى كه وى را خروج‏كننده بر ضد حكومت اسلامى معرفى مى‏كند (يعنى خارجى) خنثى كند.

روش امام در اين هدايت و دلالت به وسيله تذكّر و پند دادن، بيدار كردن وجدان و شعور طبيعى، و گاه با سرزنش از پيمان شكنى و دنياطلبى آنان انجام مى‏گرفت، و به تعبير قرآن با «موعظه حسنه».

اينك آخرين جملات از خطبه روز عاشورا، كه عزت و شجاعت و روحيه حماسى حضرت را ارائه مى‏دهد نقل مى‏كنيم، و آن در پاسخ يكى از كوفيان دعوت‏كننده امام بود كه گفت: اى حسين! چرا با پسرعمويت بيعت نمى‏كنى تا با تو به دلخواهت رفتار كنند و كوچك‏ترين ناراحتى متوجه تو نشود.

امام حسين عليه‏السلام در جواب فرمود: لا واللّه‏ لا اُعطيهم بيَدى إعطاءَ الذّليلِ و لا أفِرُّ مِنهم فِرارَ العَبيد (22) . يا عبادَ اللّه‏ إنّى عُذتُ برَبّى و ربّكم أنْ تَرجُمون. اَعوذُ برَبّى و رَبِّكم مِن كلِّ مُتكبِّرٍ لا يُؤمِنُ بيَومِ الحساب (23) !

نه، به خدا قسم نه چون افراد ذليل دست بيعت در دست آنان مى‏گذارم، و نه مانند بردگان از صحنه جنگ فرار مى‏كنم. سپس آياتى از قرآن كه گفتار حضرت موسى را در برابر لجاجت و كفرورزى فرعون و تابعانش بيان مى‏كند قرائت فرمود: اى بندگان خدا من از شر اينكه سنگسارم كنيد به پروردگار خود و پروردگار شما پناه مى‏برم. به پرورگارم و پروردگار شما از [شر] هر متكبرى كه به روز حساب ايمان ندارد پناه مى‏برم.

11ـ گفتيم از برنامه‏هاى حضرت ابا عبداللّه‏ عليه‏السلام نصيحت و دلالت دشمن بود. باشد كه غافلى آگاه و فريب خورده‏اى هشيار گردد. در همين راستا پس از اينكه سپاهيان عمرِ سعد آماده حمله شدند براى دومين بار حجت حق سخنرانى كرد. در اين گفتار بعد از امر به سكوت دشمن، پيمان‏شكنى آنان را يادآور شد، و آثار سوءِ حرامخوارى را ذكر كرد و به جنايت بزرگى كه مى‏خواهند مرتكب شوند توجه داد و به شماتت آنان پرداخت و بالاخره فرمود:

اَلا! اِنَّ الدَّعِىَّ بنَ الدَّعِىّ قد رَكَزَ بَينَ اثْنَتَينِ بينَ السِّلَّةِ والذِّلَّة و هَيهاتَ مِنّا الذِّلَّة. يَأبَى اللّه‏ُ لَنا ذلكَ وَ رَسُولُه و المُؤمِنونَ و حُجورٌ طابَت و طَهُرت و أُنوفٌ حَمِيَّةٌ و نُفوسٌ أبِيَّةٌ مِن اَنْ نُؤثِرَ طاعةَ اللِّئام على مَصارِعِ الكِرام. ألا إنّى قد أعذَرتُ و أنذَرتُ. ألا إنّى زاحِفٌ بهذِهِ الأُسرَةِ على قِلّةِ العَدد و خِذلانِ الناصِر (24) .

در اين سخنرانى ـ كه ظاهرا آخرين نصيحت و اتمام حجت با عمر سعد و لشكريانش مى‏باشد ـ نيز فصاحت الفاظ و بلاغت معانى در حد كمال است، به صورتى كه برگرداندن همه ريزه‏كاريهاى ادبى‏اش دشوار است، و اينك ترجمه‏اى در حد توان:

بدانيد كه اين حرام‏زاده [ابن زياد] فرزند حرام‏زاده مرا در بين دو راه قرار داده: نبرد و شمشيرزنى يا تحمل ذلّت و خوارى؛ و ذلّت از ما بسيار دور است. خدا و رسولش و مؤمنان همگى از اينكه ذلّت و پستى را بپذيريم نا راضى‏اند و امتناع مى‏كنند؛ و دامنهاى پاك مادران و [پدران] با غيرتى كه زير بار ظلم نمى‏روند و نفوسى كه به دنائت و پستى تن در نمى‏دهند از اينكه سر سپردگى به ناكسان و اطاعت از لِئام را بر قتلگاه‏هاى بزرگ‏مردان برگزينيم رضايت نمى‏دهند.

آگاه باشيد كه من عذر خود را آشكارا گفتم و بر من گناهى نيست، و شما را از سرانجام كارتان آگاه كردم و بر حذر داشتم. بدانيد كه من و خانواده‏ام با وجود كمى عدد و يارى نكردن ياور [دعوت‏كننده]، براى جهاد آماده‏ام [و به ميدان شهادت رونده].

سپس حضرت با استشهاد به چند بيتِ حماسى پيروزى معنوى خود را ـ با وجود شكست ظاهرى ـ ابراز كردند، و آينده ننگين و ذلّت‏بارى كه در انتظار آن نامردان كافرپيشه است به آنان گوشزد فرمودند، و در پايان دست دعا برافراشته نفرينشان كردند و بدين گونه تَبرّى خود را از آن پليدان دوزخى اظهار داشتند.

12ـ از رذالت و بى‏شرافتى لشكر ابن سعد اين كه چون جنگ‏آورى و دلاورى امام حسين عليه‏السلام را ديدند بر آن شدند كه از غيرت و حميّت حضرت سوء استفاده كنند، بدين جهت شيطنت كرده به خيمه‏هاى اهل بيت و حريم الهى حمله بردند. در اين هنگام حضرت به آنان توجه كرده فرمودند:

يا شيعةَ آلِ ابى سُفيان: اِنْ لَم يكُن لَكم دينٌ و كُنتُم لا تَخافُونَ المَعادَ فكونوا أحرارا فى دُنياكم، وَ ارْجِعوا الى أحسابِكم اِن كُنتُم عُرُبا كما تَزعُمون... اَنا الَّذى اُقاتِلُكُم و تُقاتِلونى و النِّساءُ لَيسَ عَليهِنّ جُناحٌ، فَامنَعوا عُتاتَكُم عَنِ التعرُّضِ لِحَرمى ما دُمتُ حَيّا (25) :

اى پيروان خاندان ابوسفيان! اگر دين نداريد و از روز رستاخيز و جزا نمى‏ترسيد، دست كم در زندگى دنيويتان آزاده باشيد. اگر عرب نژاديد [و غيرت عربى داريد] چنان كه مى‏پنداريد، به افتخارات پدرانتان بينديشيد [كه اين گونه تجاوز شيوه عرب نيست].

چون اين سخن گفته شد شِمر پرسيد: اى حسين چه مى‏گويى؟ و جواب شنيد:

منم كه با شما جنگ مى‏كنم و شما هم با من مى‏جنگيد. بانوان [در خيمه‏ها] گناهى ندارند. پس تا زنده‏ام اين تجاوزكاران ظالم را از دستبرد به حرَم من باز داريد.

شمر گفت: فرزند فاطمه! اين حق را به تو مى‏دهم، و سپاهيان را از حمله به خيمه‏ها بازداشت و گفت: به خود او حمله بريد، كه به جان خودم او همتايى بزرگوار و هماوردى مردانه است (26) .

اينك كه ما بر فراز قلّه زمان، پس از 1362 سال به اين حادثه تاريخى مى‏نگريم، بيش از زمان وقوع به عظمت آن كه از بزرگى و بزرگوارى قهرمانش ناشى شده پى مى‏بريم، و مى‏توانيم بهتر آن را ارزيابى كنيم و نكته‏ها فرا گيريم تا زندگى فردى و جمعى، فرهنگى و سياسى خود را بهتر از آن كنيم كه هست.

بازنگرى و تأمّل در گفتار سرور شهيدان كه همواره با كردار توأم بود ما را در تشخيص درستِ وظايف، ايمان قاطع به هدف، خلوص نيّت، صبر و پايدارى در انجام دادن تكليف يارى مى‏كند، و فضايل اخلاقى مانند حُرّيت و آزادگى، عزّت و ارجمندى، شجاعت و دليرى، مبارزه با فساد و ظلمِ حاكمان را به ما مى‏آموزد.

آيا ممكن است مرثيه‏خوانان و مدّاحان مذهبى به اين نكات آموزنده و متن سخنان حضرت هم به قدر ذكر مصائب توجه فرمايند تا تبعيت جامعه از آن امام مفترض الطاعه افزون‏تر گردد؟

آيا نقل مطالبى احيانا ضعيف يا نادرست ـ به صِرف اينكه نوشته يا گفته‏اند ـ براى گرياندن مستمعان مورد رضايت سيدالشهداء عليه‏السلام است يا تعليم اهداف عالى آن حضرت كه از گفتارشان برمى‏آيد؟

آيا زمان آن نرسيده تا از مجالس روضه‏خوانى براى ارتقاى فرهنگ و شعور دينى مردم به صورت بهترى استفاده كنيم؟

عن الصادق عليه‏السلام قال: خَرج الحسينُ بن على عليه‏السلام على أصحابِه فقال: ايُّها الناس! إنَّ اللّه‏َ جَلَّ ذكرهُ ما خلقَ اِلاّ ليَعرِفُوه، فإذا عَرفوه عَبدوه، فإذا عَبدوه إستَغنَوا بعبادَتِه عَن عِبادةِ مَن سواه. (سفينة البحار 2/181)

از حضرت صادق عليه‏السلام روايت شده كه امام حسين عليه‏السلام به اصحابش فرمود: اى مردم! خداى تعالى بندگان را جز براى اين كه نسبت به او معرفت پيدا كنند نيافريد. در نتيجه هنگامى كه او را شناختند به پرستش او مى‏پردازند، و چون او را پرستيدند به اين وسيله از عبادت غير او بى‏نياز مى‏شوند.


1- قصص / 88.

2- براى شرح اين مطالب رك: محمّد رضا حكيمى، امام در عينيت جامعه، گفتار نخست.

3- در باره تحليل تاريخى و سرانجام اين دو قيام رك: محمّد كاظم خواجويان، تاريخ تشيّع، جهاد دانشگاهى مشهد، چاپ گوتمبرگ، 1376، 54-60.

4- به واسطه تقارن سال 1381 شمسى با عاشوراى محرم 1423 و 1424 قمرى، مقام معظم رهبرى ـ دامت بركاته ـ در پيام نوروزى خود فرمودند: «جا دارد كه ما امسال را سال عزت و افتخار حسينى بدانيم».

5- براى آگاهى از اين رويدادها در منابع كهن رك: محمّد بن على بن اعثم كوفى (م. 314 ق)، الفتوح، ترجمه محمّد بن احمد مستوفى هروى (سده ششم)، تصحيح غلامرضا طباطبايى مجد، «بيعت خواستن يزيد از امام حسين(ع)، 819-830.

6- محمّد صادق نجمى، سخنان حسين بن على عليه‏السّلام از مدينه تا كربلا، چاپ پنجم، 1364، ص 12. در موارد ديگر نيز مأخذ ما همين كتاب است كه از چند مأخذ كهن سخنان امام را نقل مى‏كند.

7- همان، 18.

8- بنا بر رسم عرب كه بعضى جمله‏هاى مهم و معروف را تلخيص كرده به نامى مى‏خواند مقصود از «استرجاع» جمله «انا للّه‏ و انّا اليه راجعون» است، همين طور «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» را «بسمله» و «لا حول و لا قوة إلاّ باللّه‏» را «حَوقَله» مى‏نامد.

9- در قرآن مجيد نيز به همين معنى استعمال شده: زخرف / 89.

10- سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا، 32.

11- همان، 36. متن وصيت‏نامه در مقتل خوارزمى (1/188) نقل شده است.

12- العَمْر: الحياة، الدين و منه لَعَمرى فى القسَم اى لَدينى (سعيد الخورى، أقرب الموارد فى فصح العربية و الشوارد).

13- تمام نامه در اين كتابها آمده: تاريخ الرسل و الملوك 7/235؛ الكامل ابن اثير 3/267؛ الإرشاد 204؛ مقتل خوارزمى 1/195؛ سخنان حسين بن على از مدينه تا كربلا، 57.

14- لُهوف، 53؛ مثير الأحزان، 21. به نقل از سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا، 63. در اين كتاب كه مأخذ نويسنده در نقل سخنان امام و نه ترجمه آنهاست جمله اول خطبه چنين ترجمه شده: «مرگ بر انسانها لازم افتاده همانند اثر گردن‏بند كه لازمه گردن دختران است» ص 65.

15- همان، 257.

16- منزل: جاى نزول و فرود آمدن كاروان. يادآور مى‏شود امام و حُرّ هر دو در اين محل فرود آمده بودند. در فرصتى كه دست داد حضرت اين سخنان را بيان كردند.

17- طبرى، 7/300؛ كامل ابن اثير 3/280؛ خوارزمى 1/234؛ انساب الأشراف 3/171؛ به نقل از: سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا، 148.

18- نويسنده به خاطر دارد سالها پيش از انقلاب اسلامى عين جملات حضرت توسط دينداران انقلابى به صورت اعلاميه نوشته و پنهانى پخش مى‏شد تا شاهدى بر لزوم مبارزه با شاه باشد؛ و اين است نمونه‏اى از تأثير سخنان شورانگيز امام تا زمان ما.

19- وَبيل: چراگاه ناگوارنده (عبدالرحيم صفى پور، منتهى‏الأرب فى لغة العرَب).

20- تحف العقول، به تصحيح على اكبر غفّارى، شعبان 1384، 249-250 با اندك تفاوت لفظى. طبرى، 7/300؛ مقتل خوارزمى 512. به نقل از سخنان حسين بن على از مدينه تا كربلا، 180.

21- سخنان حسين بن على(ع) از مدينه‏تا كربلا، 202-204.

22- انساب الأشراف، 3/188. به نقل از مأخذ پيشين، 229.

23- دُخان / 20؛ غافر / 27 (با اندك تغيير در صيغه فعل).

24- اين سخنرانى طولانى ـ كه ما چند سطر مناسب با موضوع مقاله را از آن برگزيديم ـ در كتابهاى تحف العقول و لهوف و مقتل خوارزمى و آثار ديگر آمده. به نقل از سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا، 237.

25- مقتل خوارزمى، 2/33. به نقل از سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا، 320.

26- همان،

pdf دانلود مقاله تجلی عزت و شجاعت در گفتار امام حسین (ع) (357 KB)

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید