توضیحات اجمالی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی مؤسسهای علمی ـ پژوهشی است که در اسفند ماه 1362 به منظور تدوین و انتشار دانشنامههای عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدّن اسلامی و ایرانی در تهران بنیاد نهاده شد. سید کاظم موسوی بجنوردی، بنیان گذار این مرکز با دعوت از شماری از برجسته ترین دانشمندان و محققان ایرانی هسته اولیه این سازمان علمی را تاسیس نمود و به عنوان نخستین گام تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را از اواسط سال 1363 به اجرا در آورد. سیاستگذاری های کلی مقالات و فعالیتهای پیرامونی این مجموعه بزرگ را شورای عالی علمی مرکز که متشکل از 46 نفر از مدیران بخشها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد این مجموعه می باشند را بر عهده دارند.
مدخل هایی که برای دائره المعارف بزرگ اسلامی که تا کنون (1393) 21 جلد از آن به چاپ رسیده پیشبینی شده ، کلیۀ زمینههای خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی و شیعی، مانند قرآن شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقههای اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمینهای اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمینهای اسلامی، مردمشناسی، و نیز جنبههای فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را در بر میگیرد.
در حال حاضر حدود 300 نفر از محققین و دانشنمندان اسلامی در نگارش و جمع آوری مدخلهای این دائره المعارف مشغول به فعالیت می باشند. عبدالحسین آذرنگ، آذرتاش آذر نوش، غلامحسین ابراهیمی دینانی، علی بلوکباشی، علی بهرامیان، احمد پاکتچی، فرهاد دفتری، عباس سعیدی، محمد مجتهد شبستری، مصطفی محقق داماد، فاطمه و احمد مسجد جامعی، مهدی مطیع، مهروش فرهنگ، سید کاظم موسوی بجنوردی علی اکبر ولایتی و ... نام برخی از این محقیقن می باشد.
تاکنون هفت جلد از ترجمۀ عربی این بیست و یک جلد منتشر شده است. همچنین دانشنامه اسلامیکا جلد اول از متن انگلیسی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ تهران، است که ترجمه و تدوین آن از سال ۱۳۸۲هجری شمسی (۲۰۰۳ میلادی) به دنبال مذاکرات طولانی و توافق و قراردادی میان مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و موسسه مطالعات اسماعیلی لندن آغاز شد. انتشارات بریل در لیدن تا کنون ترجمه انگلیسی چهار مجلد از این دائرةالمعارف را تحت نظارت ویلفرد مادلونگ و فرهاد دفتری چاپ کردهاست. به گواهی انتشارات بریل -که سابقهای ۳۰۰ ساله در انتشار کتب و معارف در اروپا دارد- «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی یکی از جامعترین منابع شناخت اسلام و دنیای مسلمانان است. مشخصات 21 جلد در جدول ذیل آمده است:
جلد | حرف | سال نشر | تعداد صفحه | جلد | حرف | سال نشر | تعداد صفحه |
1 | آب – آل داوود | 1367 | 714 | 12 | برمکیان - بوسنوی | 1383 | 756 |
2 | آل رشید – ابن ارزق | 1368 | 738 | 13 | بوسنه سرای- پوریای ولی | 1383 | 754 |
3 | ابن ارزق – ابن سیرین | 1369 | 743 | 14 | پوشاک - تُرَبه | 1385 | 760 |
4 | ابن سینا – ابن مسیر | 1370 | 721 | 15 | تربیت – تفسیر نعمانی | 1387 | 760 |
5 | ابن میمون – ابوالعز قلانسی | 1372 | 744 | 16 | تفلیس – ثابت بن قرّه | 1387 | 760 |
6 | ابوعّزه- احمد بن عبدالملک | 1373 | 751 | 17 | ثابت بن محمد جرجانی - جزء | 1388 | 780 |
7 | احمدبن علویّه – اربک خان | 1375 | 751 | 18 | جُزء لایَتَجزّی – جوینی (ابراهیم) | 1389 | 777 |
8 | ازبکستان - اشبیلیه | 1377 | 762 | 19 | جوینی، ابوالمظفر - حافظ | 1390 | 775 |
9 | اشتب - البیره | 1379 | 762 | 20 | حافظ ابراهیم - امام حسین | 1392 | 722 |
10 | البیری- بابا طاهر | 1380 | 764 | 21 | حسین.طه - خانقاه | 1393 | 743 |
11 | بابا فرج تبریزی - برماوی | 1381 | 766 |
بررسی تطبیقی
با توجه به توضیحات بالا روشن شد که دائرهالمعارف بزرگ اسلامی یکی از منابع غیرقابلچشمپوشی برای کسانی است که قصد دارند تا مطالبی در حوزهی مداخل دائرهالمعارف بزرگ بنگارند. دانشنامه اهلبیت (ع) نیز از این موضوع مستثنا نبوده و لذا نویسندگان مداخل دانشنامه اهلبیت (ع) از مداخل همنام و یا مشابه در دائرهالمعارف بزرگ و دیگر آثار دانشنامهای و دائرهالمعارفی بهعنوان یکی از پیشینههای تحقیقی ارزشمند در نگارش مدخل خود بهره خواهند برد. اما نگارش مداخلی مشابه دانشنامه در دائرهالمعارف بزرگ و دیگر آثاری از این دست، ما را از تهیه دانشنامه اهلبیت (ع) بینیاز نخواهد کرد و صرفنظر از اختلافات نگرشی در چگونگی تهیه مداخل دانشنامه اهلبیت (ع)، باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از مداخل دانشنامه اهلبیت (ع) در دائرهالمعارف بزرگ وجود نداشته و یا مجلدات مربوط به این مداخل به مرحلهی نشر نرسیده است.
لذا در این مقال بر آنیم تا با بررسی تطبیقی دانشنامه اهلبیت (ع) با دائرهالمعارف بزرگ، تفاوتها و تشابههای موجود را نمایان سازیم. چنانکه در این جدول در ابتدا مداخل دانشنامه اهلبیت (ع) به ترتیب حروف الفبا ذکر شده و سپس در صورت وجود مدخلی همنام و یا مشابه در دائرهالمعارف بزرگ، همراه با ذکر جلد و صفحه درج گردیده است. علاوه بر این بهمنظور دستیابی راحتتر به مداخل دائرهالمعارف بزرگ، آدرس اینترنتی و اصل مقاله نیز در دسترس قرار گرفته است. همچنانکه در صورت عدم وجود مدخل دانشنامه در دائرهالمعارف بزرگ این موضوع با تیره کردن آن بخش از جدول نشان داده شده و خطوط قرمزرنگ نیز نشاندهنده آن است که این نام در دائرهالمعارف بزرگ وجود دارد اما به مجلداتی ارجاع داده که هنوز منتشر نشده است.
ردیف | مدخل | نویسنده | آدرس کتابی | آدرس اینترنتی | توضیحات | دریافت مقاله | |
جلد | صفحه | ||||||
1 | حضرت محمد بن عبدالله (ص) | - |
6 14 |
176 99 |
- | ذیل واژه «ابوالقاسم» و «پیامبر اکرم» ارجاع داده است به: «محمد بن عبدالله» | - |
2 | امام علی بن ابیطالب (ع) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
3 | حضرت زهرا (س) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
4 | امام حسن (ع) | احمد پاکتچی، فرامرز حاج منوچهری، مسعود تاره، عبدالله مسعودی آرانی | 20 | 565 - 532 | - | دریافت فایل | |
5 | امام حسین (ع) | علی بلوکباشی، یدالله غلامی، علی بهرامیان، احمد پاکتچی، فرامرز حاج منوچهری، عبدالله مسعودی آرانی | 20 | 715 - 664 | - |
ردیف | مدخل | نویسنده | آدرس کتابی | آدرس اینترنتی | توضیحات | دریافت مقاله | |
جلد | صفحه | ||||||
6 | امام علی بن حسین(ع) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
7 | امام محمدباقر(ع) | - | 11 | 223 | - | ذیل واژه «باقر» ارجاع داده است به: «محمد باقر ع. امام» | - |
8 | امام جعفر صادق(ع) | احمد پاکتچی | 18 | 222 - 180 | - | دریافت فایل | |
9 | امام موسی بن جعفر(ع) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
10 | امام علی بن موسیالرضا(ع) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
11 | امام محمد بن علی(ع) | - | 10 | 153 | - | ذیل واژه «جواد» ارجاع داده است به: «محمد تقی ع امام» | - |
12 | امام علی بن محمد(ع) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
12 | امام حسن بن علی(ع) | احمد پاکتچی | 17 | 634 - 617 | - | دریافت فایل | |
14 | امام محمد بن حسن(ع) | - | 10 | 153 | - | ذیل واژه «امام زمان» ارجاع داده است به: «مهدی ع امام» | - |
15 | ابان بن تغلب | علی اکبر ضیائی | 2 | 346 – 344 | - | دریافت فایل | |
16 | ابان بن عثمان بجلی | محمد کاظم موسوی بجنوردی | 2 | 350 - 349 | - | دریافت فایل | |
17 | ابتلا > امتحان | - | - | - | - | موجود نیست | - |
18 | ابراهیم(ع) | صادق سجادی | 2 | 507 – 497 | ذیل واژه: ابراهیم خلیل الله | دریافت فایل | |
19 | ابراهیم بن ابیالبلاد | - | - | - | - | موجود نیست | - |
20 | ابراهیم بن ابیمحمود | - | - | - | - | موجود نیست | - |
21 | ابراهیم بن عبداللّه | صادق سجادی | 2 | 449 – 446 | - | دریافت فایل | |
22 | ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع)/ فرزندان امام کاظم(ع) | علی رفیعی علامرودشتی | 2 | 456 – 455 | - | دریافت فایل | |
23 | ابراهیم بن هاشم قمی | - | - | - | - | موجود نیست | - |
24 | ابلیس | آذرتاش آذرنوش، فتح الله مجتبایی، عباس زریاب خویی، سید جعفر سجادی | 2 | 605 – 592 | - | دریافت فایل | |
25 | ابن افطس (حسین بن حسن بن علی بن حسین بن علی(ع)) | یوسف رحیم لو | 3 |
33 635 – 633 |
واژه «ابن افطس» به «بنی افطس» ارجاع داده شده و در آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
26 | ابن الرضا(ع) | - | 12 | - | - | موجود نیست | - |
27 | ابن رسولاللّه(ص) | - | - | - | - | موجود نیست | - |
28 | ابن طباطبا (محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن حسن) | حسن یوسفی اشکوری | - |
129 68 - 56 |
واژه «ابن طباطبا» به «آل طباطبا» ارجاع داده شده و در آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
29 | ابن قبه رازی | ناصر گذشته | 4 | 446 | - | دریافت فایل | |
30 | ابوالاسود دئلی | آذرتاش آذرنوش | 2 | 192 - 179 | - | دریافت فایل | |
31 | ابوالجارود (زیاد بن منذر) | علی بهرامیان | 4 | 291 - 289 | - | دریافت فایل | |
32 | ابوالخطاب (محمد بن ابیزینب) | حسن انصاری | 5 | 436 - 432 | - | دریافت فایل | |
33 | ابوالسرایا/ رهبر قیام علویان در زمان امام رضا(ع) | علی بهرامیان | 5 | 515 - 512 | - | دریافت فایل | |
34 | ابوالطفیل (عامر بن واثله) | ابوالحسن دیانت | 5 | 649 - 650 | ذیل واژه «ابوطفیل» توضیحات آمده است. | دریافت فایل | |
35 | ابوایوب انصاری |
محمد انصاری |
5 | 196 - 194 | - | دریافت فایل |
ردیف | مدخل | نویسنده | آدرس کتابی | آدرس اینترنتی | توضیحات | دریافت مقاله | |
جلد | صفحه | ||||||
36 | ابوبصیر مرادی (لیث بن بختری مرادی) | احمد پاکتچی | 5 | 216 - 213 | - | دریافت فایل | |
37 | ابوتراب | - | - | - | - | موجود نیست | |
38 | ابوحمزه ثمالی | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث |
5 1 |
377 551 |
واژه ابو حمزه ثمالی به « آل ابي صفيه» ارجاع داده و در آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
39 | ابوخالد کابلی | مریم صادقی | 5 | 425 - 475 | - | دریافت فایل | |
40 | ابوذر | ناصر گذشته | 5 | 480 - 475 | - | دریافت فایل | |
41 | ابورافع | کاظم موسوی بجنوردی |
2 5 1 |
403 549 –484 548 |
واژه «ابراهیم ابورافع » و واژه «ابورافع» به«آل ابی رافع» ارجاع داده و در آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
42 | ابوسهل نوبختی | حسن انصاری و عباس زریاب خویی |
5 2 |
583-579 178-177 |
و |
همچنین واژه «ابوسهل بن نوبخت» به« آل نوبخت» ارجاع داده و آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل |
43 | ابوطالب | عبدالکریم گلشنی | 5 | 620-618 | - | دریافت فایل | |
44 | اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات | فرامرز حاج منوچهری | 20 | 323 - 319 | ذیل واژه «حر عاملی» توضیحاتی آمده است. | دریافت فایل | |
45 | اثناعشریه | احمد پاکتچی |
6 10 |
577 177 - 158 |
ذیل واژه «اثنی عشری» و «اثنی عشریه» به واژه «امامیه» ارجاع داده و آنجا مطالب آمده است | دریافت فایل | |
46 | اجتماع> جامعه | - | - | - | - | موجود نیست | - |
47 | اجتهاد | احمد پاکتچی، ابوالقاسم گرجی | 6 | 610 - 599 | - | دریافت فایل | |
48 | احباط و تکفیر | ناصر گذشته | 6 | 641 - 639 | - | دریافت فایل | |
49 | احتجاج | - | - | - | - | موجود نیست | - |
50 | الاحتجاج، طبرسی | - | - | - | - | موجود نیست | - |
51 | احد > واحد | - | - | - | - | موجود نیست | = |
52 | احرام | عبدالامیر سلیم | 6 | 657 - 655 | - | دریافت فایل | |
53 | احسان | - | - | - | - | موجود نیست | - |
54 | احمد بن محمد بن ابینصر بزنطی | احمد پاکتچی | 12 | 97 - 96 | ذیل واژه « بزنطی» مطالب آمده است | دریافت فایل | |
55 | احمد بن محمد بن خالد برقی | حسین فرهنگ انصاری | 11 | 743 - 741 | ذیل واژه «برقی» مطالب آمده است | دریافت فایل | |
56 | احمد بن محمد بن سعید (ابنعقده) | احمد پاکتچی |
7 4 |
5 320 - 318 |
ذیل واژه « ابن عقده» مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
57 | احمد بن محمد بن سیاری | - | - | - | - | موجود نیست | - |
58 | احمد بن محمد بن عیسی اشعری | حسن انصاری | 7 | 8 - 6 | - | - | دریافت فایل |
59 | احمد بن موسی بن جعفر(ع)/ فرزندان امام کاظم(ع) | یدالله غلامی | 7 | 13 - 9 | - | دریافت فایل | |
60 | احمد بن هلال عبرتایی | - | - | - | - | موجود نیست | - |
61 | احیاء المیت بفضائل اهل البیت سیوطی | - | - | - | - | موجود نیست | - |
62 | اختیار معرفة الرجال کشی | - | - | - | - | موجود نیست | - |
63 | اختیارfامر بین امرین | اصغر دادبه |
7 17 |
173 528 - 496 |
ذیل واژه «امر بین المرین» به واژه «جبر و اختیار » ارجاع داده شده و آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
64 | اخلاص | - | 7 | 195 | - | به واژه « مقامات و احوال» ارجاع داده شده است. | - |
65 | اخلاق | غلامرضا اعوانی،احمد پاکتچی | 7 | 234 - 201 | - | دریافت فایل |
ردیف | مدخل | نویسنده | آدرس کتابی | آدرس اینترنتی | توضیحات | دریافت مقاله | |
جلد | صفحه | ||||||
66 | اخلاق / علم | غلامرضا اعوانی، احمد پاکتچی | 7 | 234 - 201 | - | دریافت فایل | |
67 | ادارسه | صادق سجادی |
7
1 |
295
565 - 561 |
ذیل واژه «ادارسه» به «آل ادریس» ارجاع داده شده و آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
68 | ادب | محمد قاسم زاده | 7 | 317 - 296 | - | دریافت فایل | |
69 | ادریس بن عبداللّه | صادق سجادی |
7
1 |
341
565 - 561 |
ذیل «ادریس بن عبداللّه» به «آل ادریس» ارجاع داده شده و آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
70 | ادعیه اهل بیت | - | - | - | - | موجود نیست | |
71 | اذان | عبدالامیر سلیم | 7 | 395 - 385 | - | دریافت فایل | |
72 | اراده الهی | محمدجواد انواری | 7 | 416 - 409 | - | دریافت فایل | |
73 | اربعین | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث | 7 | 431 - 430 | - | دریافت فایل | |
74 | ارتداد | سيد مصطفي محقق داماد | 7 | 444 - 443 | - | دریافت فایل | |
75 | ارث/فقهی و تاریخی | قاسم مهرعلیزاده | 7 | 462 - 449 | - | دریافت فایل | |
76 | الارشاد | - | - | - | - | موجود نیست | - |
77 | ازدواج | - | 8 | 35 | - | ذیل واژه «ازدواج» به واژه«نکاح» ارجاع داده شده است | - |
78 | الاستبصار | بخش فقه ، علوم قرآن و حدیث | 8 | 161 - 160 | - | دریافت فایل | |
79 | استخاره | عبدالامیر سلیم | 8 | 169 - 168 | - | دریافت فایل | |
80 | استدراج | - | - | - | - | موجود نیست | - |
81 | استطاعت/ کلامی | ناصر گذشته | 8 | 195 - 192 | - | دریافت فایل | |
82 | استعاذه | احمد بادکوبه هزاوه | 8 | 198 - 195 | - | دریافت فایل | |
83 | الاستغاثه | - | - | - | - | موجود نیست | - |
84 | استغفار | محمدجواد شمس | 8 | 200 - 198 | - | دریافت فایل | |
85 | استقامت > صبر | - | - | - | - | موجود نیست | - |
86 | استهزاء > تمسخر | - | - | - | - | موجود نیست | - |
87 | اسحاق بن موسی بن جعفر (ع) فرزندان امام کاظم (ع) | جواد نیستانی | 8 | 230 - 228 | - | دریافت فایل | |
88 | اسراف | - | - | - | - | موجود نیست | - |
89 | اسلام/ کلامی و فقهی | آذرتاش آذرنوش، صادق سجادی، عنایت الله رضا، فتح الله مجتبایی، مهدی محققف ، محمدعلی مولوی، علی اکبر دیانت، شرف الدین خراسانی، علی بهرامیان، احمد پاکتچی، مسعود جلالی مقدم، ابوالقاسم گرجی، یوسف رحیم لو,ناصر گذشته، عبدالامیر سلیم، فرامرز حاج منوچهری، سید حسین نصر، عبدالحسین زرین کوب | 8 | 588- 395 | - | دریافت فایل | |
90 | اسم اعظم | - | - | - | - | موجود نیست | - |
91 | اسم (الهی) > اسماء و صفات | احمد پاکتچی، نجیب مایل هروی |
8
8 |
613
628 - 618 |
ذیل واژه « اسماء الله» به واژه « اسماء و صفات» ارجاع داده شده و آنجا مطالب آمده است. | دریافت فایل | |
92 | اسماء بنت عمیس | حسن یوسفی اشکوری | 8 | 614 - 613 | - | دریافت فایل | |
93 | اسماء حسنی | فرهنگ مهروش |
8
18 |
616
723 - 725 |
ذیل واژه «الاسماء الحسنی» به واژه «جوشن کبیر» ارجاع داده شده است. | دریافت فایل | |
94 | اسماء و صفات | احمد پاکتچی، نجیب مایل هروی | 8 | 628 - 618 | - | دریافت فایل | |
95 | اسماعیل (ع) | عنایت الله رضا | 8 | 631 - 628 | - | دریافت فایل |